Biwakowanie 2. Gotowanie w namiocie

Gotowanie w namiocie. Czy jest bezpieczne? Czy wolno to robić? Krótko o tym, jak gotować w naszym schronieniu, zimą i latem.

Podczas pierwszych letnio-jesiennych biwaków gotowałem zawsze poza moim małym namiotem. Gdy przyszła zima, nie było wyjścia: musiałem gotować wewnątrz. Warunki nie sprzyjały topieniu śniegu na kolacje i herbatę, poza namiotem wiatr gasił płomień palnika, nie pozwalając zagrzać posiłku nawet odrobinę.

Wiele osób unika gotowania w namiocie, argumentując możliwością uduszenia się i spalenia namiotu. Bywają jednak sytuacje, gdy nie ma innego wyjścia. Podczas biwaków na 4.000 metrów w Alpach, gdy wiatr zwiewał mój namiot z grani, albo na himalajskim trekingu, gdzie rozbijaliśmy namiot na 5 tysiącach, gotowanie wewnątrz było jedyną opcją.

Jeśli wędrujesz po górach zimą lub przy złej pogodzie, prędzej czy później będziesz chciał/a przyrządzić posiłek pod namiotem. Jak to zrobić, by było to bezpieczne? W tym poradniku skupię się na zimie, ale opisane tu doświadczenia będą miały zastosowanie także w innych porach roku.

Gotowanie w namiocie – bezpieczeństwo

Jeśli masz wybór, nie gotuj pod namiotem. Kuchenki i lampy działające na gaz i paliwa płynne wytwarzają tlenek węgla, bezwonny gaz, który jest ŚMIERTELNIE trujący. Jeśli dopuścisz do jego kumulowania w namiocie, zabije Cię niemal bez ostrzeżenia. Objawy zatrucia tlenkiem węgla są bardzo różne i ciężkie do rozpoznania (pisze o tym np. doktor Robert Szymczak na swojej stronie). Znane są przypadki śmierci w szczelnie zamkniętych namiotach. Jeśli możesz, gotuj na zewnątrz.

Są jednak sytuacje, w których tego wyboru nie ma. Czym innym jest biwak w słońcu, przy mroźnej, ale pięknej pogodzie, czym innym – przeczekiwanie w namiocie wichury, gdy wiatr szarpie Twoim schronieniem, a śnieg przysypuje wszystko w ciągu chwili. Zimowa wyprawa, biwak, ciężki opad śniegu i wiatr szarpiący namiotem – gotowanie w namiocie jest wtedy koniecznością. Jak to robić?

Podczas moich zimowych przygód sam gotowałem w namiocie dziesiątki razy: podczas zamieci w Alpach, w trakcie zimowego przejścia Karpat Słowackich, w polskich Beskidach, na letnim i zimowym trawersie Islandii. Kluczem do tego była ZAWSZE odpowiednia wentylacja. Pierwszą i podstawową zasadą jest więc: zadbaj o przewietrzenie namiotu w trakcie i po gotowaniu.

Najlepszym miejscem na gotowanie w namiocie będzie przedsionek. Ta część namiotu zawsze jest najlepiej wentylowana. Gotowanie w przedsionku ma jeszcze jedną zaletę: w razie awarii kuchenki, wycieku lub zapłonu paliwa, łatwo wyrzucisz ją na zewnątrz.

Idealnie jest gotować w otwartym przedsionku, którego boczne ściany będą osłaniać płomień od wiatru. Jeśli pogoda jest tak zła, że musisz zamknąć drzwi, zostaw zamek błyskawiczny otwarty na 30-50 cm i otwórz wentylację u szczytu namiotu. Wytworzy to przeciąg, stale doprowadzający świeże powietrze na do środka.

Paliwo zimą

Gaz, benzyna, nafta? Jakie paliwo stosować zimą? Przyjrzyjmy się kilku rodzajom zasilania kuchenek.

1. Benzyna

Jeszcze 10-15 lat temu każdemu, kto idzie w góry zimą, doradziłbym wzięcie kuchenki benzynowej. Panuje opinia, że jest to najlepsze paliwo na ujemne temperatury i że kuchenki nią zasilane mają większą moc. To tylko część prawdy. Benzyna w istocie posiada wysokie ciepło spalania, jednak wymaga także dużej ilości tlenu. Może się więc okazać, że dobra kuchenka zasilana gazem propan-butan, w terenie będzie miała tę samą moc, co benzynowa.

Benzyna posiada też inną zaletę: jest tania i dostępna na całym świecie, co czyni z niej paliwo uniwersalne. Producenci zalecają zasilanie ich kuchenek benzyną „czystą”, bez domieszek. W Polsce znajdziesz ja pod nazwą „benzyna ekstrakcyjna”, na Zachodzie nazywana jest popularnie „white gas”. Jest czystsza niż samochodowa, w mniejszym stopniu zatyka dyszę kuchenki. Z braku czystej benzyny możesz użyć także bezołowiowej. Obie mają jednak 3 wady:

Kłopotliwe rozpalanie. Rozpalając taką kuchenkę, musisz zazwyczaj rozlać wokół palnika kilka kropel paliwa i podpalić je, a dopiero gdy się wypalą – otworzyć zawór kuchenki. Taka czynność powoduje często powstanie niekontrolowanego płomienia jak na zdjęciu poniżej. Wyobraź sobie taką pochodnię w przedsionku Twojego namiotu:

Do tego dochodzi ryzyko rozlania wokół kuchenki paliwa i jego zapłonu. Ceną za ciepły obiad mogą być poparzenia lub smutny obraz namiotu, z którego został jedynie osmolony stelaż.

Emisja tlenku węgla. Nawet „czysta” benzyna ekstrakcyjna, ze względu na budowę chemiczną, podczas spalania wydziela 2 razy więcej CO niż alkohol lub gaz. Benzyna samochodowa – nawet do 4 razy więcej. Gotując na benzynie musisz więc jeszcze bardziej zadbać o wentylację schronienia.

Ciężar. Urządzenia zasilane benzyną będą cięższe i większe. Wymagają też butelek i pompek do paliwa, ryzyko awarii rośnie wraz z ilością części mechanicznych, które mogą się popsuć.

Gotowanie w namiocie na kuchence benzynowej jest możliwe, ale ryzykowne. Jak obsługiwać taką kuchenkę opisuję w poniższym filmie:

2. Nafta

W teorii nafta jest paliwem bezpieczniejszym od benzyny, gdyż podczas rozpalania nie powoduje efektu „kuli ognia”. Jest też popularnym paliwem w różnych, dziwnych miejscach tego świata, które o kartuszach z gazem nigdy nie słyszały. Problemy jednak pozostają.

Rozpalanie kuchenki naftą jest kłopotliwe. Możesz pomóc sobie w tym, używając jako wstępnej rozpałki alkoholu, dopiero potem odkręcając zawór w kuchence i doprowadzając do płomienia naftę. Jej rozpalanie w przedsionku namiotu wymaga wprawy i osobiście nie podjąłbym się tego bez uprzednich ćwiczeń.

Naftę cechuje nieprzyjemny zapach, którym łatwo przesiąka nie tylko kuchenka, ale i naczynia, i reszta wyposażenia. Zapach płonącego paliwa w namiocie szybko przyprawi Cię o ból głowy. W przypadku nafty wentylacja jest niezwykle ważna. Ilość tlenku węgla, jaki wydziela podczas spalania, jest znacznie wyższa niż w przypadku gazu. Jest trudniejsza do pompowania i częściej zatyka kuchenki, co oznacza ich rozbieranie i czyszczenie. Generalnie – raczej unikaj i używaj gdy nie ma nic innego.

Nie każda kuchenka benzynowa daje się zasilać naftą. Na przykład modele Primusa (Omnifuel, Multifuel), Optimus Nova czy MSR Whisperlite oprócz benzyny, przyjmą także naftę. Moja kuchenka MSR XGK – najlepsza kuchenka benzynowa, używana przez znakomitą większość polarników – przyjmie benzynę, naftę, diesel i paliwo lotnicze. Inne, jak np. Kovea Booster, działają tylko na benzynie. Sprawdź instrukcję obsługi przed zakupem.

3. Alkohol

Alkohol etylowy (ten sam, który znajdziesz w swoim piwie lub winie) był niegdyś popularnym paliwem do kuchenek spirytusowych, używanych na kempingach. Po latach przeżywa renesans, będąc domeną stylu „na lekko”, głównie w USA. Prosta kuchenka spirytusowa waży mniej niż 100 g, można wykonać ja z puszki po piwie, daje czysty i dobry płomień. W Polsce kuchenki alkoholowe nie są (jeszcze) popularne. O dziwo, bardzo brakowało mi takiego urządzenia podczas przejścia irańskiego Zagrosu. Choć Islamska Republika zabrania spożywania alkoholu, denaturat dość często znajdowałem w sklepach.

Alkohol spala się czysto i ze względu na budowę chemiczną nie wydziela niemal w ogóle tlenku węgla. Na tym jego zalety się kończą. Popularny denaturat jest bowiem skażony domieszkami, których spalanie może być szkodliwe. Płomień takiej kuchenki trudno kontrolować, istnieje więc ryzyko wypalenia dziury w tropiku. Jeśli dodać do tego niewielkie ciepło spalania alkoholu – nie byłby to mój pierwszy wybór. Można jednak gotować na nim zimą. W ostateczności.

4. Diesel

Inaczej olej napędowy. Kilka modeli kuchenek umożliwia gotowanie na tym paliwie: Primus Omnifuel, Primus Multifuel, MSR Dragonfly, MSR XGK. Tu emisja spalin i CO oraz kłopoty z zapychającą się dyszą kuchenki powodują, że unikałbym go jak ognia. Dosłownie. Zapach palonego oleju także nie jest przyjemny.

5. Propan/butan

Także gaz nie jest idealnym paliwem. W niskich temperaturach jego prężność spada. Jest drogi, bo pakowany w jednorazowe kartusze. Ma jednak mnóstwo zalet.

Gaz nie wymaga wstępnego rozpalania, nie musisz więc bać się efektu „kuli ognia”. Możesz bezpiecznie zapalić gaz w namiocie bez obawy o niekontrolowany płomień. Spala się cicho i czysto, a po skończonym gotowaniu możesz odłączyć kartusz od kuchenki bez obawy o wyciek. Płomień kuchenki gazowej możesz płynnie regulować, co sprawdza się, gdy chcesz jedynie podgrzać jakąś potrawę lub przez kilka minut potrzymać ja na ogniu. Last but not least wydziela mniej tlenku węgla niż paliwa płynne.

Tu jednak uwaga: emisje CO zależą silnie od konstrukcji kuchenki i tego czy nic nie zakłóca jej płomienia. Przykładowo: im mniejszy dystans między dnem menażki, a płomieniem, tym gorsze spalanie gazu i większa ilość tlenku węgla. Powód? Metalowe dno naczynia schładza płomień, powodując niepełne spalanie atomów węgla w nim zawartych. Zamiast neutralnego dwutlenku węgla (CO2) powstaje, jako produkt niecałkowitego spalania, właśnie tlenek węgla (CO), będący trucizną. Znanym przypadkiem jest kuchenka MSR Reactor, która przez swoją konstrukcję daje bardzo równomierny, ale niski płomień. Badania wykazały podwyższoną ilość CO wydzielającą się podczas jej użytkowania. A więc zachowaj dystans między palnikiem, a naczyniem.

Zimą sprawy komplikują się nieco. W temperaturze -5°C prężność gazu radykalnie spada, co skutkuje mniejszym płomieniem. Niektórzy producenci doradzają stosowanie zimą specjalnych mieszanek. Przykładem jest zimowy gaz Primusa, w którym zastosowano dodatek izobutanu (zachowuje on niezłą prężność nawet podczas mrozu), a wewnątrz kartusza znajduje się siateczka, wspomagająca odparowywanie gazu. Według firmy patent ten działa do -22°C.

Gaz lepiej sprawdza się na dużych wysokościach. Tam niskie ciśnienie powietrza pomaga przy opróżnianiu kartusza w trakcie gotowania.

Jaka kuchenka?

Podczas moich zimowych wypraw prawie zawsze używam gazu. Przekonuje mnie łatwością stosowania, szybkością rozpalania (żadnych manewrów z pompką paliwową, wstępnym rozpalaniem itp.) i małym prawdopodobieństwem awarii kuchenki lub niekontrolowanego zapłonu. Nawet zimą używam z powodzeniem zwykłych mieszanek, na umiarkowane temperatury. Przez kilka lat w zimowych warunkach używałem kuchenki Primus Spider. Jest to urządzenie zasilane gazem, ale można przystosować ją do benzyny lub nafty. Kartusz z gazem nie jest w niej przytwierdzony do spodu palnika, ale połączony z nim elastycznym wężykiem. Dzięki temu sama maszynka stoi na ziemi, zaś kartusz z gazem mogę:

• ogrzewać w dłoniach; metoda prosta, czasem bolesna, ale działa nieźle;
• położyć kartusz z gazem na pokrywce menażki, co ogrzewa paliwo;
• odwrócić gaz do góry nogami, dzięki ciśnienie w kartuszu zasila kuchenkę płynną mieszanką, która ulega odparowaniu dopiero przechodząc w pobliżu płomienia. Pomaga w tym system wstępnego podgrzewania, w który wyposażonych jest wiele kuchenek, także Primus Spider – rurka doprowadzająca przechodzi przez płomień, podgrzewając gaz. Taki system sprawdził się podczas wielotygodniowych wypraw.

W warunkach zimowych i w górach wysokich stosowałem też kuchenkę Jetboil MiniMo, przystosowaną do działania na mrozie. Jej recenzję znajdziesz w osobnym artykule o Jetboilu. Ten rodzaj kuchenek wyposażony jest w zintegrowany wymiennik ciepła, co sprawia że są znacznie wydajniejsze. Zimą przekłada się to na krótszy czas gotowania i mniejsze zużycie paliwa. Zaletą kuchenek tego typu jest też możliwość podwieszenia w namiocie, są więc wygodniejsze na małej przestrzeni. Jetboile działają wyłącznie na gaz i oczywiście także wymagają dobrej wentylacji namiotu. Mimo komplikacji, konieczności trzymania kartusza w śpiworze oraz podgrzewania go dłońmi, używałem gazu jako paliwa na zimowym trawersie Islandii, w temperaturach sięgających -20°C. Nawet przy takim mrozie wolałem gaz.

Konkurencją dla tego rozwiązania jest większy MSR Reactor, kombajn o dużej mocy, idealny także do szybkiego topienia śniegu, bardzo wydajny i odporny na wiatr. Używałem go podczas 1100-kilometrowego, zimowego przejścia gór Polski.

Benzynę wybrałbym spodziewając się temperatury -30°C i niższej. Zabrałbym kuchenkę benzynową jeszcze w jednej sytuacji: na wyprawę w większym zespole, kiedy warunki zmuszałyby nas do topienia śniegu dla kilku osób. Od wielu lat legendą wypraw jest amerykański model MSR XGK Expedition, zdolny w sensownym czasie wytopić kilka litrów wody ze śniegu dla dużej ekipy. Ten model MSR-a jest obecnie moim wyborem na najtrudniejsze warunki w Arktyce.

Gotowanie w namiocie zimą trwa zawsze dłużej niż latem. Zwłaszcza gdy jedynym źródłem wody jest śnieg. Stopienie i zagotowanie go wymaga około 3 razy więcej gazu niż wody. Dlatego jeśli masz wybór, również zimą szukaj płynących strumieni i źródeł – nabrana z nich woda skróci znacząco oczekiwanie na posiłek i zaoszczędzi paliwo.

Jeśli topisz śnieg, nie zbijaj go przed włożeniem do garnka w jedną kulę. Duża powierzchnia małych kryształków pozwoli im stopić się szybciej niż jednej, dużej, zamarzniętej bryle. Postaraj się wytopić ok. 0,5 litra wody, a gdy stanie się gorąca zacznij wrzucać pojedyncze bryły śniegu. Za każdym razem odczekuj do ich roztopienia.

Ile paliwa potrzebujesz?

Podczas letnich wypraw zużywam 1 duży kartusz gazu (450 g) na miesiąc. Zimą ilość ta wzrasta nawet 3-krotnie. Podczas zimowego przejścia Słowacji zużyłem 1600 g gazu (3 duże i 1 średni kartusz) w 37 dni. Tyle samo na zimowym trawersie Islandii (36 dni). Podczas letniego miesiąca spędzonego w Alpach (około 20 biwaków w górach) – 900 g (2 duże kartusze). W przypadku benzyny bezpiecznie jest założyć zużycie 150 g dziennie dla 1 osoby i 200-250 dla dwóch.

Benynę lub naftę przechowuj w zakręcanych butelkach, dodatkowo zamkniętych szczelnie w torbie foliowej. Rada: gwint w butelkach na paliwo jest uniwersalny wśród producentów. Możesz więc podłączyć butelkę MSR-a do kuchenki Kovei i odwrotnie. Wyjątkiem są butelki firmy Coleman, pasujące do kuchenek tylko tej firmy (choć może to ulec zmianie). Natomiast NIGDY nie przechowuj benzyny w zwykłych butelkach aluminiowych przeznaczonych do trzymania wody. Po nalaniu benzyny do takiego bidonu, tworzywo nakrętki uległo degradacji i napęczniało, niszcząc gwint.

Na długie wyprawy w zimne regiony warto mieć więcej paliwa, na wysuszenie wilgotnych rzeczy. Wystarczy ostrożnie odpalić kuchenkę, otworzyć wentylację i przedsionek, by strumień ciepłego powietrza nagrzał wnętrze i suszące się ubrania.

Jak gotować w namiocie?

Po tej wyliczance czas na praktykę. Bez względu na to, jakiej kuchenki używasz, gotowanie w namiocie może być bezpieczne, jeśli przestrzegasz kilku zasad.

• Jeśli pogoda jest dobra i niezbyt wietrzna, zaplecze kuchenne możesz swobodnie umieścić obok namiotu. Łopatą wykop w śniegu rów, o szerokości metra i długi na tyle, by na jego brzegu mógł usiąść cały Twój zespół. Jego głębokość powinna wynieść 50-60 cm. W takim osłoniętym od wiatru miejscu, możecie siedzieć, gotować i jeść. Jedyne czego potrzebujesz, to karimata izolująca Was od śniegu.
• Jeśli warunki na zewnątrz nie zachęcają, wykop platformę, głęboką na 50 cm, wewnątrz przedsionka namiotu. Takie zagłębienie będzie wygodnym miejscem aby usiąść i zdjąć buty przed wejściem do namiotu, ułatwi gotowanie, a nocą pomieści znacznie więcej sprzętu.
• Namiot – wybierz model z przedsionkiem, w którym ugotujesz posiłek. Gotowanie wewnątrz sypialni jest mniej wygodne i stwarza ryzyko potrącenia naczynia przez czyjś niekontrolowany ruch. Namioty o konstrukcji tunelowej mają zazwyczaj znacznie większe przedsionki od kopułowych.
• Otwórz wejście i wentylację, by uniknąć kumulowania się tlenku węgla.
• Jeśli gotujesz na benzynie lub nafcie, rozpalaj kuchenkę poza namiotem. Dopiero gdy płomień wyrówna się i stanie się niebieski, przenieś ją do przedsionka. Obserwuj uważnie ogień i w razie potrzeby dopompuj zbiornik z paliwem, by zwiększyć ciśnienie.
• Pierwszą oznaką, że w przedsionku zbiera się tlenek węgla jest charakterystyczne „pulsowanie” i przygasanie płomienia. Widząc to, natychmiast wyłącz ogień i otwórz wejście.
• Wszystko co potrzebne – naczynia, sztućce i jedzenie – miej przygotowane w przedsionku, aby nie szukać czegoś w trakcie. Unikaj gwałtownego poruszania się po namiocie, by nie kopnąć przypadkowo garnka.
• Używaj osłony przeciwwietrznej wokół płomienia. Skieruje on ciepłe powietrze na naczynie.
• Zawsze używaj pokrywki. Przyspiesza gotowanie i sprawia, że para nie skrapla się na zimnych ściankach namiotu.
• Gdy posiłek jest gotowy wyłącz kuchenkę i zostaw ją w przedsionku lub wystaw na zewnątrz, by ostygła.
• Rozważ kuchenkę zapasową. Na długiej i trudnej wyprawie kuchenka może zadecydować o powodzeniu lub klęsce Twojego wyjazdu. Może popsuć się w zimowych warunkach, zanieczyszczone paliwo może zatkać głowicę, uszczelka może pęknąć lub zginąć. Zimą, oprócz zasadniczego urządzenia, weź minimalistyczny, lekki palnik, który odpalisz w razie awarii. Godne polecenia znajdziesz w tym artykule o kuchenkach. Ja zabieram Kovea Supalite Titanium. Dodatkowych 60g nie odczuwam w bagażu, a taka rezerwa może uratować mnie w krytycznej sytuacji.
• Wędrując zimą miej niezawodne źródło ognia. Zapałki mogą zmoknąć, zapalniczka popsuć się. Najbardziej niezawodne jest krzesiwo. Podczas wypraw do Arktyki mam przynajmniej 3 źródła ognia: 2 zapalniczki, schowane w różnych miejscach bagażu oraz 1 krzesiwo. Najlepszym typem jest Light My Fire.
• Używając kuchenki uważaj, gdy operujesz gołymi dłońmi. Zimny metal kartusza lub butelki z paliwem może „przymarznąć” do skóry, powodując odmrożenia. Osobiście polecam wykonywanie wszystkich operacji kuchennych w rękawiczkach. Zimą w górach mam zawsze dwie pary prostych polarowych rękawic. W Arktyce, gdzie mogę zabrać więcej sprzętu, pracuję przy kuchence w ocieplanych rękawicach Helikona.